HonaredefaView

X
متون نمایشی، رکن رَکین تئاتر دفاع مقدس
متون نمایشی، رکن رَکین تئاتر دفاع مقدس
نویسنده : دکتر رحمت امینی
موضوع : نمایشنامه
سال نشر : 1395
گروه مخاطبین : همه
توضیحی کوتاه درباره اثر :

نمایشنامه همواره از دغدغه های جدی گروه های تئاتر بوده است و پیدا کردن متنی از هر جهت مناسب، مهم ترین مسأله ی کارگردان ها برای به صحنه بردن یک اثر است. با نگاهی به تاریخ تئاتر در کشورمان متوجه می شویم که نخستین اثری که یک نمایشنامه نویس ایرانی و به زبان فارسی نوشته است مربوط به حدود 150 سال قبل می شود، زمانی که میرزا آقا تبریزی با مطالعه ی آثار فتحعلی آخوندزاده که او نیز ایرانی تبار بود، دست به نگارش نمایشنامه زد. بنابراین تجربه ی نمایشنامه نویسی ایرانیان برخلاف تجربه ی جهانی این عرصه که به حدود 2500 سال می رسد بسیار کمتر است.

اما در همین مدت به نسبت کوتاه، در برابر تجربه ی جهانی آن، نمایشنامه نویسان ایرانی تقریباً در همه ی انواع نگارش نمایشنامه دست به تجربه زده اند و در طول همین مدت زمان انصافاً آثاری در خور توجه و تأمل آفریده اند. زیرا که ایرانیان علیرغم این که در گونه ی ادبیات نمایشی صاحب تجربه ی کهن نبودند، اما در گستره ی ادبیات به معنای اعم کلمه، شخصیت هایی بی بدیل و جهانی با آثاری بی رقیب معرفی کرده اند؛ شاهنامه ی فردوسی، مثنوی مولوی، دیوان حافظ و .. چنین است که اکنون، نمایشنامه نویسان معاصر، از حیث ادبیات، وام دار این بزرگان سپهر ادبیات هستند.

با آشنایی هر چه بیشتر هنرمندان تئاتر ایران با نمایشنامه نویسی و تئاتر جهانی، ابتدا تقلید و فارسی سازی این نمونه ها و سپس ابداع روش های تازه در خلق ادبیات نمایش ایرانی، پایه های نمایشنامه نویسی در کشورمان را روز به روز محکم تر ساخت. به گونه ای که دهه ی چهل شمسی، یکی از بزنگاه ها و نقاط اوج نمایشنامه نویسی ایران نام گرفت و نمایشنامه نویسانی چون ساعدی، رادی، بیضایی و ... جنبش به یاد ماندنی در عرصه ی نمایشنامه نویسی ایجاد کردند.

با پیروزی انقلاب اسلامی که نقطه عطف مهمی در تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران زمین به شمار می رود، بنیان های فرهنگی نیز دستخوش تغییر و تحولات اساسی شد و آغازی تازه برای ادبیات و هنر و از جمله ادبیات نمایشی شکل گرفت.

****

هنوز دو سالی از پیروزی انقلاب اسلامی نگذشته بود که جنگی نابرابر از سوی دشمنان انقلاب به نمایندگی حزب بعث عراق در برابر ملت ما آغاز شد و طبعاً تمام امکانات و استعدادهای مردم مقاوم و عزت مدار ایران اسلامی در برابر این هجوم ناگهانی بسیج شد و در حقیقت مقاومتی جانانه که هشت سال به طول انجامید، برگی دیگر در تاریخ مقاومت ملت ایران در برابر دشمنان را ورق زد.

قاعدتاً چنین اتفاق مهم و عظیمی، از چشم هنرمندان عرصه های گوناگون دور نماند. و هنرمندان تئاتر که تازه داشتند تجربیات تازه ای با محتوای تئاتر انقلاب را تجربه می کردند، نوک قلم خود را به سمت واقعه ی مهم جنگ تحمیلی چرخاندند.

در طول هشت سال جنگ تحمیلی و به ویژه چند سال آغازین آن، تئاتر به حمایت از رزمندگان اسلام پرداخت و در واقع شکل تبلیغی و تهییجی آثار نمایشی در رده ی نخست فعالیت های تئاتر قرار گرفت.

گروه های تئاتر چه در جبهه و چه در پشت جبهه به اجرای آثاری می پرداختند که بیش از هر چیز روحیه ی مقاومت و برتری طلبی رزمندگان و خانواده ها را نشان می داد. در حقیقت، هنرمندان و نویسندگان تئاتر پس از انقلاب، دست به خلق و اجرای آثاری زدند که در آن شجاعت ها، رشادت ها و ایثارگری های رزمندگان وجه غالب داستان و اجرا بود. و در اغلب این آثار، پیروزی قاطع با لشکر اسلام بود به گونه ای که گاهی به شکل اغراق آمیز نیروهای مهاجم، بسیار زبون و لاجون به نمایش در می آمدند.

با گذر سال های جنگ، هم هنرمندان تئاتر با تجربه تر شدند و هم نمایشنامه نویسان نگاهی واقعی تر و با تحلیل اوضاع و شرایط جنگ به این دفاع  مقدس داشتند.

شخصیت ها (چه جبهه اسلام و چه نیروهای مهاجم) در این شرایط منطقی تر و واقعی تر شدند. و به تدریج عوارض ظاهری جنگ هم به نمایش درآمد. تا این که سال های جنگ و هشت سال دفاع مقدس به سر رسید و مقاومت جانانه ی ملت بزرگ ایران بدون از دست دادن حتی یک وجب خاک پر گهر ایران اسلامی، و با پیروزی رزمندگان اسلام به پایان رسید.جنگ که به تعبیر زیبای امام راحل(ره) نعمتی بود برای تحکیم انقلاب اسلامی و به اثبات رساندن توانایی های ملت ایران اما مانند هر جنگ دیگری تبعاتی داشت؛ ویران شدن بخش مهمی از تأسیسات و شهرها و ... از همه مهم تر شهادت جوانان و رزمندگان جان بر کف.

به همین سیاق، دور دیگری از نمایشنامه نویسی دفاع مقدس شکل گرفت که قاعدتاً بخشی از این تبعات را به بوته ی نمایش و نقد می گذاشت.

نمایشنامه نویسانی چون علیرضا نادری، جمشید خانیان، محمد چرم شیر، مهرداد رایانی مخصوص و ... که نمایشنامه نویسان قابلی به شمار می آمدند و هنوز هم در عرصه ی نمایشنامه نویسی قلم می زنند. در این مقطع زمانی (سال های پس از دفاع مقدس) نگاهی تحلیلی و گاه منتقدانه به اوضاع و شرایط جنگ و اشخاص حاضر در آن داشتند. که البته در چند سال آغازین پس از جنگ تحمیلی برخی از نگاه ها و نهادها را بر نمی تابید. در حالی که حقیقت ماجرا این بود که این نمایشنامه نویسان اغلب هم انقلاب و هم جنگ را تجربه کرده بودند و قطعاً قصد تضعیف مبانی دفاع مقدس و یا انقلاب اسلامی را نداشتند.

نکته این بود که تئاتر در طول تاریخ وظیفه مهمش عریان کردن مناسبات و شرایط و نقد پلشتی ها بوده است و نه صرفاً تعریف و تمجید گاه اغراق آمیز و در حقیقت ضربه زننده به حقیقت ماجرا .

****                 

به تدریج که تئاتر در جامعه بیشتر شناخته شد. خوشبختانه هجوم به نگاه های تحلیلی به پدیده ی دفاع مقدس هم کمتر شد. به گونه ای که گاهی رزمندگان با تجربه قدم به عرصه ی نظر و نقد به تئاتر نهاده و از نگاه تحلیلی نمایشنامه نویسان دفاع هم می کردند. 

****

به نظر راقم این سطور، تا زمانی که تشکیلات تئاتر و سازمان های حمایت کننده ی این هنر، به طور کل از شرایط و اوضاع تئاتر دفاع می کردند، تئاتر دفاع مقدس نیز به عنوان یکی از گونه های (هر چند در حاشیه ی) تئاتر بهتر نفس می کشید. اما با قطع یا کمتر شدن حمایت نهادها، چنین گونه هایی ضربه پذیرتر شده اند.

مثلاً در طی دورانی درخشان که بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس با فراخواندن کارشناسان با تجربه و با سواد جشنواره ی تئاتر دفاع مقدس را برگزار می کرد، خونی تازه در رگ های تئاتر دفاع مقدس جریان گرفت. اما با تعطیلی این جشنواره و کم شدن حمایت، این تئاتر نیز به حاشیه رانده شد.

در حالی که جنگ تحمیلی و دفاع جانانه ی ملت مقاوم ایران، پدیده ای است که نظیر آن کمتر در تاریخ کشورمان و جنگ های جهان دیده شده است و به فرمایش رهبر معظم انقلاب، هنوز هنرها نتوانسته اند حق این دفاع مقدس را ادا کنند. نمایشنامه نویسان این وادی نیز که خوشبختانه تعدادشان کم نیست هنگامی که اثری نوشته و قصد ورود به این عرصه را دارند متأسفانه با موانع مختلفی از جمله بودجه، نگاه های غیر منطقی ممیزی، فقدان سالن مناسب و ... روبرو می شوند و به نظر می رسند افراد دلسوز زیادی هستند که قصد رفع موانع را دارند اما به قول معروف تیغشان قدرت برش ندارد و موانع محکم تر از تصور هستند.

اگر قصد اقدام مؤثری در عرصه ی تئاتر دفاع مقدس است و میل به اقدامات بزرگ وجود دارد، باید بیش و پیش از هر چیز از اندیشمندان این عرصه یعنی نمایشنامه نویسان این وادی حمایت واقعی کرد. چرا که نمایشنامه ، ر̓ کن رَکین تئاتر دفاع است. به امید آن روز